Horas despois de que se espallara a noticia do asasinato de dous traballadores da Bazán nunha manifestación en Ferrol, a centos de quilómetros de distancia o poeta courelán Uxío Novoneyra adicou a Amador Rey e Daniel Niebla as palabras que probablemente mellor definen o significado daqueles tráxicos sucesos: “Erguéstesvos cedo /aquel día –o costumbre do traballo–/ mañá cediño pra facernos coa vosa morte”.
Coa perspectiva do tempo, a realidade é que o efecto que o réxime franquista logrou –fora ou non premeditada– coa brutal e desproporcionada resposta da Policía a mañá daquel 10 de marzo na avenida das Pías foi exactamente o contrario do que buscaba. Lonxe de descabezar o movemento obreiro, como intentaba o Goberno coa violencia, a ocupación da cidade nos días posteriores, as decenas de detencións –perto de 200– e, por suposto, as torturas, a primeira consecuencia daquela traxedia foi o fortalecemento, a autoafirmación, dunha crecente posición antifranquista que aquel día, como atinou Novoneyra cos seus versos, se fixo, multiplicouse, apuntalouse, co asasinato de Rey e Niebla.
O contexto >
O intento da ditadura franquista por moderar as formas ante a opinión pública internacional desde finais dos anos 60 non foi quen, como se puido comprobar cos coletazos que protagonizou o réxime até o seu final, de ocultar a súa natureza violenta e represiva. Naquela época, sinala o historiador Enrique Barrera, o Goberno “aplicou medidas, presuntamente reformistas e democratizadoras, aínda que no fondo eran operacións simplemente cosméticas, co obxectivo de presentarse non como unha ditadura, senón como un réxime presidencialista ou autoritario”. As elecciones sindicais nas fábricas e ao chamado “tercio familiar” ou a eliminación teórica da censura previa apuntaban nesa dirección, a de venderse fóra, apoiándose, tamén, na promoción de España como destino turístico de usos e costumes “relaxados”. “Que nese contexto houbera mortos por disparos da Policía prexudicaba moito esa política institucional”, sostén Barrera.
Os sucesos de Ferrol non foron un episodio illado no mapa estatal da represión dos anos 70. Granada, Sabadell ou Madrid, por exemplo, tamén contan con obreiros asasinados polas forzas da orde pública. Porén, hai algo que lle deu a Ferrol unha resonancia extraordinaria. “É a cidade natal de Franco e a percepción xeral é que os líderes políticos adoitan dar un trato especial ás cidades nas que naceron e, ao mesmo tempo, a poboación destas adoita ser máis favorable a eles”.
Pero ninguén, ou case, no exterior creu nesa política de maquillaxe do réxime. O propio Barrera achega ao respecto extractos da crónica do 14 de marzo do correspondente do diario británico The Times, Harry S. Debelius: “Todo o mundo ten medo a falar”, “Dinme que non son de aquí, que ese día estaban de viaxe fóra...” . Tampouco anos despois, no verán do 75, no decurso do Xuízo dos 23, o “establishment” gañou credibilidade. “No que foi o último gran proceso do Tribunal del Orden Público”, lembra o autor de “La Transición en Ferrol” (Embora, 2001), “houbo observadores estranxeiros: os alemáns doutor Sadlener, do Instituto Max Planck de Dereito Penal, e Wolfgang Meyer Franck, da igrexa evanxélica da RFA, así como dous representantes de Amnistía Internacional de EEUU, Martin Garbens e Eric Schmidt. Estes constataron –continúa Barrera– que o sistema de dereito procesal español non era nin de lonxe homologable ao dunha democracia”.
Os sucesos >
Os acontecementos do 10 de marzo do 72 son de todos coñecidos. Nesa altura estábase demandando a negociación dun convenio colectivo de factoría, mentres o Goberno pretendía impoñer un de ámbito estatal. “Se propugnabamos iso”, explica Ángel Porto, “non era por unha actitude nacionalista, senón porque os cargos sindicais dos estaleiros de Cádiz e Cartagena eran bastante dóciles coa empresa”. Con tal motivo, os operarios da factoría ferrolá programaron unha serie de paros aos que a dirección respostou co despedimento dos cabecillas.
“A véspera concentrámonos fronte a Dirección, esixindo a readmisión”, lembra Porto, “e a Policía comezou a cargar desde o interior cara a fóra ata chegarmos ao Pilar, onde houbo un enfrontamento duro no que utilizaron balas de fogueo”.
As mobilizacións continuarían o día seguinte. Co estaleiro pechado, milleiros de traballadores concentráronse na antiga sede do sindicato vertical –hoxe ludoteca– no Cantón para emprender unha marcha cara ao polígono de Caranza, daquela en construción, onde tratarían de sumar apoios entre os traballadores, e posteriormente cara a Astano, cuxos operarios se sumarían aos ferroláns na ponte da Pías para principiar a viaxe de volta en dirección ao estaleiro ferrolán.
“O nivel de concienciación política era moi álxido e organizativamente o movemento obreiro acumulaba moita experiencia (Megasa, Pysbe, Peninsular Maderera, etcétera), estaba moi ben engraxado”, apunta o exdirixente Fernando Miramontes, de aí, por exemplo, esa solidariedade ine-quívoca entre ámbolos dous estaleiros.
Á altura do Pilar, a Policía ameazou con disparar se non se disolvía a manifestación. “Crimos”, asegura Porto, “que, como o día anterior, dispararían fogueo, ata que empezamos a ver compañeiros que caían abatidos. Nunca saberemos o número exacto de feridos de bala que houbo –parece ser que máis de 70–, pero si que houbo moita sorte porque dispararon a voleo. Con Julio Aneiros ninguén contaba e a José Carlos Díaz Ramos, “Peteli” atravesoulle o peito unha bala; de feito, celebra o seu cumpreanos o 10 de marzo porque sabe que volveu nacer aquel día”.
A brutalidade >
A desproporción da resposta policial ten, a xuízo de Enrique Barrera, dúas explicacións que non teñen por que ser necesariamente contraditorias. “No Libro rojo de la subversión, un informe sobre a situación sociolóxica de España a respecto do réxime, o tenente coronel San Martín dividiu o Estado en tres niveis en función da súa resistencia á ditadura. No primeiro, que concentraba as zonas que o propio réxime daba por perdidas polo seu elevado nivel de concienciación sociopolítica, estarían os cinturóns industriais de Cataluña, Euskadi e Madrid, o campo de Sevilla e Córdoba, a cunca mineira asturiana e tamén as rías de Vigo e Ferrol”.
Para Barrera, a lóxica máis elemetal impedía “ser excesivamente duros” nesas zonas de nivel 1 dunha grande extensión, como Madrid ou Euskadi, por poñer dous exemplos, pero si, explica, “nun espazo moi concreto e reducido como a ría de Ferrol”. “Aquí”, continúa Barrera, “unha acción policial firme e decidida, pensaban eles, podía descabezar o movemento subversivo”. Efectivamente, puxeron fóra de xogo aos principais responsables do sindicalismo grazas ás detencións dos días que seguiron aos incidentes do 10 de marzo, pero ese “éxito” foi máis ben efémero, xa que o segundo nivel de cadros asumiron decontado esa responsabilidade.
A outra interpretación da brutalidade coa que actuaron as forzas de seguridade baséase en que estas se viron desbordadas. “Non se pode”, expón Barrera, “enviar un autobús con 40 números da Policía para dispersar unha manifestación de 5.000 obreiros. O lóxico –desde unha perspectiva democrática– sería retirarse ou empregar material antidisturbio para disuadilos, pero a resposta dun corpo antidemocrático coma este foi liarse a tiros”. Para Ángel Porto, a teoría do desbordamento perde forza ante o feito de que o día anterior levaban balas de fogueo. “Porén, o 10 levaban munición real, logo ían preparados para facer o que fixeron”.
As consecuencias > “As horas seguintes”, relata Miramontes, “Ferrol estivo abandonada. Nun primeiro momento, tomada polos manifestantes, ata que comezaron a chegar os reforzos policiais da Coruña e mais de Valladolid”. A partir desa noite, lembran os protagonistas, principiaron as detencións, que non se cinguiron exclusivamente aos representantes sindicais do asteleiro, nin moito menos. José Torregrosa, a quen apresaron pouco despois, emprega unha imaxe, “silencio de morte”, para describir o clima da cidade aquela xornada. “Ferrol detívose, era un vento frío que percorría as rúas, que semellaban corredores da morte”, lembra. Con aquela actuación, apunta Torregrosa, “o réxime dispúxose a arrasar a esquerda. Malia estar nos últimos momentos, estaba disposto a defenderse matando, varrendo do mapa aos defensores dos dereitos humanos máis elementais. Ao mesmo tempo había a opinión de que o réxime fora demasiado lonxe aquel día”.
Unha das consecuencias últimas destes sucesos foi o chamado Xuízo dos 23, no que Torregrosa era un dos acusados. Pero houbo outros procesos, como o que viviu en primeira persoa Ángel Porto, o consello de guerra no que xulgaron a seis persoas por un delicto de sedición tras ter aparecido octavillas na fragata “Baleares” os días posteriores, e iso malia que, apunta Fernando Miramontes, “non estaba nin entregada á Armada aínda”.
“O efecto foi o contrario do que o réxime perseguía”, opina Ángel Porto, “pois non só non lograron amedrentar e desmantelar o movemento obreiro, facelo retroceder, en fin, senón que supuxo un acicate, un pulo de rebeldía, que fixo xurdir unha nova xeración de líderes como os Alberto Freire, Ledo, Paco Carreras, Ponce, etc”.
Aínda que, como sinala Porto, “eramos conscientes de que o avance cara a democracia era imparable”, naquela altura non se albiscaba unha saída a curto prazo. “A incógnita era ata cando e como, con que sacudidas remataría”, di. Malia a vitoria “moral” pola escenificación da perda do medo que supuxo aquel episodio, explica Miramontes, o desenlace tardou aínda tres anos e medio longos en certificarse.
Até entón, a política do réxime non mudou e aínda traería máis dor e sufrimento. Por iso, sentencia Torregrosa, “agora, cando escoitas as voces que soan no presente dicindo que o franquismo non era tan duro como o pintan, cómpre ter claro que era realmente unha fera ferida que matou até o final”.
Publicado o 10/03/2012 en www.diariodeferrol.com
Enlace permanente: http://goo.gl/uKSKD
